De Versplinterde Russische Oppositie

Ilya Budraitskis’ essaybundel Dissidents Among Dissidents: Ideology, Politics and the Left in Post-Soviet Russia (2017) oogstte lof in de Russischtalige literaire wereld omdat het een nieuwe weg insloeg tegen zowel economisch liberalisme als onvrijheid in Rusland. De Engelse vertaling verscheen een maand voordat Rusland Oekraïne binnenviel – net op tijd om als gids te dienen in de politieke dynamiek die het land in zijn greep houdt.

Drie maanden na het begin van de oorlog van Vladimir Poetin zijn duizenden Oekraïense burgers gedood en zijn 14 miljoen mensen hun huizen ontvlucht. Ook zijn duizenden Russen naar het buitenland vertrokken, omdat ze geconfronteerd worden met een steeds harder optreden tegen afwijkende meningen. Budraitskis is een van hen. Hij blijft zich van buiten Rusland openlijk verzetten tegen de invasie en lanceerde onlangs een meertalig mediakanaal, Posle, met collega’s uit verschillende post-Sovjetlanden. Naomi Cohen sprak met Budraitskis over hoe de invasie de Russische samenleving transformeert en welke lessen hier uit moeten worden getrokken.

De Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie hebben Rusland een lange lijst sancties opgelegd, waaronder het verwijderen van Russische banken uit het SWIFT-banksysteem, een verbod op de invoer van olie, een verbod op Russische vluchten, een hoge invoerbelasting op bepaalde producten en een nog langere lijst van verboden in de particuliere sector, waaronder op Russische culturele productie. Deze sancties zijn niet alleen gericht tegen Russische oligarchen, maar ook tegen gewone Russen, met de bedoeling woede op te wekken tegen Poetin en zijn invasie. Denk je dat de sancties het doel zullen bereiken, namelijk de populariteit van Poetin – die nu al lijkt te dalen – schaden, of zullen ze de precairen nog precairder maken en de repressie nog harder aanzetten? Zo werden bezorgers in Moskou die onlangs protesteerden tegen een verlaging van hun hongerloon, hardhandig aangepakt. Zullen we nog meer van dit soort acties meemaken?

Voordat de oorlog begon, waren de meeste onafhankelijke vakbonden al vernietigd of gemarginaliseerd. Nu zullen ze nog meer het doelwit worden, zelfs als ze alleen maar protesteren tegen bezuinigingen op hun werk, wat heel intensief gebeurt in de auto-industrie en in sommige andere industrieën die door de sancties worden getroffen.

Op de vraag of de sancties de woede tegen Poetin kunnen opwekken: zeker niet. Ze bewijzen alleen Poetins bewering dat de sancties deel uitmaken van de oorlog die het Westen tegen Rusland is begonnen. De meeste mensen zijn niet in staat te begrijpen welke beperkingen van wie afkomstig zijn. Veel Russen denken bijvoorbeeld dat het verbod op Instagram deel uitmaakt van de Amerikaanse sancties, maar dat is niet zo; het is een onderdeel van de Russische verdedigingsstrategie tegen de Amerikaanse invloed.

Als je naar de Russische propaganda kijkt, zijn er twee belangrijke ideeën over de sancties. Het eerste is dat ze deel uitmaken van de oorlog tegen Rusland en dat we moeten lijden en trots moeten blijven en ons samen met de regering tegen de sancties moeten verzetten. Dat is een krachtig idee. Een ander belangrijk element in de staatspropaganda – het kan je vreemd in de oren klinken – is dat de westerse economie meer te lijden heeft onder de sancties dan Rusland. Er zijn veel artikelen in de regeringsgezinde kranten die zeggen dat de Westeuropeanen nu al lijden onder de prijsstijgingen. Dat geeft het grootste deel van het Russische publiek een zeer pervers beeld.

Het overschat het belang van de Russische economie.

Ja. Er zit ook een argument achter dit idee: omdat het Westen meer te lijden heeft onder zijn eigen sancties, zal het de sancties binnenkort stoppen. Dat komt overeen met een ander idee: dat de oorlog, of ‘speciale operatie’, binnenkort zal eindigen.

Maar de bureaucratische klasse, die het meest achter Poetin en de invasie staat, heeft ook het meest te verliezen van deze sancties.

Ja, ze zullen iets verliezen, maar ze zullen natuurlijk niet zoveel verliezen als de gewone mensen, want ze zullen hun banen niet verliezen. Ze zullen waarschijnlijk minder consumeren. Ze zullen niet naar het buitenland reizen. Maar hun banen zullen veilig zijn vanwege hun loyaliteit. En dat is voor hen veel belangrijker dan de gevolgen van de sancties.

Werknemers in de grote ondernemingen, vooral die in de auto-industrie, de metaalindustrie, enzovoort, zullen zwaar worden getroffen door de sancties – dat is nu al het geval. De meeste internationale bedrijven zullen hun fabrieken gewoon sluiten. Renault, dat een deel van AvtoVAZ, de grootste autofabrikant in Rusland, controleert, heeft onlangs besloten zijn fabriek in Moskou te verkopen. Er zijn duizenden werknemers in deze fabriek. Renault verkocht hem aan de regering voor één roebel, een symbolische prijs en de toekomst van de onderneming is onduidelijk. De regering heeft gezegd dat ze de fabriek zal ombouwen om Russische auto’s te produceren. Maar hoe het zal werken onder de sancties, onder het internationale isolement, is heel moeilijk te voorspellen.

Werknemers zijn nog niet ontslagen. Er zijn nog geen massaontslagen.

Ze zijn nog niet ontslagen, maar ze zijn met onbetaald verlof. Het is een strategie van sociale stabilisatie, ontleend aan de praktijken van Rusland in de jaren ’90. Tijdens de shocktherapie werden de meeste arbeiders maandenlang niet betaald, maar ze behielden hun baan, dus protesteerden ze niet te veel.

Poetin heeft veel historische verwijzingen gebruikt om de invasie te rechtvaardigen. Welke tegenreferentie vindt je, als historicus, het meest nuttig om dit moment te beschrijven? Je hebt uitvoerig geschreven over de historische continuïteit van de linkse dissidentie in de Sovjet-Unie. Denk je dat er nu parallellen te trekken zijn met de Sovjet-Unie – misschien de aanmatiging van de Koude Oorlog of de Sovjet-invasie in Hongarije? Of zou je meer willen wijzen op recente post-Sovjet of zelfs niet-Russische voorbeelden?

Als je parallellen wilt trekken met andere momenten in de Russische geschiedenis, denk ik dat de Krimoorlog in het midden van de negentiende eeuw veel nuttiger zou zijn. Dat was een moment waarop het Russische keizerrijk zijn macht overschatte. Er was een verenigd front van westerse naties tegen het land. En Poetins argumenten staan veel dichter bij de Russische argumenten achter de Krimoorlog dan bij het Sovjet-wereldbeeld. Het ging om het onwetende Westen, spirituele waarden en het licht van het ware Christendom en het terugnemen van historisch Russisch land.

Enkele weken geleden las ik een van de fragmenten uit het dagboek van Fjodor Dostojevski, een soort persoonlijke krant die hij in zijn latere jaren publiceerde. Als je de essentie van het Russische conservatieve denken en chauvinisme op het hoogste niveau van expressie wilt begrijpen, moet je deze dagboeken lezen.

Er was een brief over de Russisch-Turkse oorlog aan het eind van de jaren 1870, die door Rusland werd gewonnen. Bulgarije werd onafhankelijk als gevolg van deze oorlog. De belangrijkste Russische rechtvaardiging voor die oorlog was het helpen van de zuidelijke Slavische volkeren die leden onder de moslimoverheersing, die werd gesteund door het Westen, met name Groot-Brittannië. Het belangrijkste argument was: ‘Jullie westerlingen hebben het altijd over mensenrechten, vrijheid, zelfbeschikking, democratie, enzovoort. Hoe zit het met de vrijheden van onze Slavische broeders die lijden onder het verschrikkelijke, achterlijke Ottomaanse Rijk? Of zijn deze mensen geen mensen? Daarom moeten we de Russische vlag terugbrengen naar de heilige stad Constantinopel, om haar te bevrijden van de barbaarse krachten die er eeuwenlang hebben geheerst.’

Alle elementen van Poetins verhaal zijn hier al aanwezig: we bevrijden iemand en deze bevrijding wordt niet erkend door het Westen vanwege de hypocrisie van het Westen, waaruit het gebrek aan universalisme blijkt in hun discours over democratie en mensenrechten.

Als je kijkt naar de argumenten achter de Sovjet-invasies in Hongarije of Tsjecho-Slowakije, die waren totaal anders; het belangrijkste argument was de verdediging van het socialisme tegen contrarevolutie. In Oekraïne heb je geen universalistische argumenten; je hebt deze anti-Westerse messianistische retoriek. Je overschat je eigen capaciteiten, je eigen macht en je miskent de werkelijke krachtsverhoudingen in Europa en in de wereld.

De belangrijkste les van de Krimoorlog was dat je niet alle westerse landen tegen Rusland kunt hebben. Je moet een aantal bondgenoten onder hen hebben. De volgende Russische keizers volgden deze les en sloten allianties met Duitsland en vervolgens met Frankrijk onder Alexander III. Maar het lijkt erop dat deze lessen niet meer relevant zijn.

In de Russische propaganda heerst het idee dat Rusland er nu in sommige opzichten veel beter voorstaat dan ten tijde van de Sovjet-Unie. En als we de eerste Koude Oorlog verloren, zullen we de tweede winnen. Dat was een belangrijk onderdeel van de politieke verbeelding van de Russische elite, zelfs voor de invasie: dat ze sterker zijn dan de Sovjet-Unie.

De oppositie tegen Poetin is de afgelopen jaren in een stroomversnelling gekomen, vooral zoals te zien is in de protesten voor de Moskouse gemeenteraadsverkiezingen in 2019. Wat is er nu met die oppositie gebeurd? Je zei in een interview kort na de invasie dat de repressie van het afgelopen jaar de vorming van een georganiseerde anti-oorlogsbeweging heeft verhinderd. De publieke kritiek op de oorlog lijkt in plaats daarvan spontaan en beperkt van omvang te zijn. Wie zijn deze demonstranten? Waar zijn ze nu? En zie je dat de invasie van Oekraïne hen radicaliseert of ertoe leidt dat ze hun band met Rusland verbreken?

De meerderheid van de deelnemers aan de protesten tegen de oorlog waren bijna dezelfde als de deelnemers aan de protesten tegen de arrestatie van Aleksei Navalny in 2021 of tegen de fraude bij de verkiezingen in Moskou. Het zijn meestal jonge mensen die al gepolitiseerd waren, die de oppositiemedia al veel meer vertrouwen dan de officiële propaganda.

In de afgelopen drie of vier jaar is in de grote steden een laag van actieve, goed opgeleide jongeren ontstaan die geloofden dat hun protesten op de een of andere manier effectief konden zijn. Tot op het moment dat de oorlog begon, geloofden ze dat ze de oorlog waarschijnlijk niet konden stoppen, maar dat ze op de een of andere manier een breder publiek konden beïnvloeden.

Dat is niet gebeurd. Je kunt niet aan politiek protest deelnemen met een louter pessimistisch perspectief. Na verloop van tijd werd duidelijk dat deze protesten sociaal en politiek zijn verzwakt. Veel mensen werden vastgezet, sommigen werden van hun universiteit gestuurd, sommigen verloren hun baan. Dat brengt natuurlijk een pessimistische sfeer teweeg.

Ik denk niet dat deze mensen door deze gebeurtenissen geradicaliseerd zijn, want ze waren al vrij radicaal. Er waren enkele gematigde deelnemers aan die protesten die enige illusies hadden over de aard van de Russische regering. Maar het grootste probleem was dat de bredere lagen van de bevolking niet betrokken waren bij de protesten en niet werden aangetrokken door hun agenda.

Welke ontwikkelingen heb je gezien onder anti-oorlog Russen die georganiseerd zijn en al een tijdje aan het organiseren zijn? Hoe is het om plotseling allemaal aan dezelfde kwestie te werken, soms in dezelfde paar steden buiten Rusland? Vinden linkse mensen een kans voor nieuwe allianties?

De oorlog veroorzaakte een erg diepe verdeeldheid binnen Russisch links, waardoor de al bestaande verdeeldheid nog groter werd. De leiding van de Communistische Partij sprak haar volledige steun uit voor de oorlog, net als enkele radicalere stalinistische groeperingen. Tegelijkertijd namen sommige leden van de Communistische Partij, waaronder leden van het stadsparlement van Moskou en enkele andere regionale raadsleden, een anti-oorlogsstandpunt in. Sommigen van hen waren al uit de partij gezet vanwege dat standpunt. Het was duidelijk dat er al twee kampen van Russisch links bestonden.

Maar het is zeker niet het beste moment voor het werven van nieuwe mensen of voor het sluiten van nieuwe allianties, eenvoudigweg omdat de voorwaarden daarvoor ontbreken. De regionale verkiezingen die in de herfst zouden moeten plaatsvinden, zullen waarschijnlijk worden afgelast.

Hoe zit het met allianties met andere politieke groeperingen buiten links? Heb je gezien dat het anti-oorlogssentiment hen dichter bij elkaar heeft gebracht?

Politiek gezien is de Russische oppositie vernietigd. Je hebt een aantal mensen die in de gevangenis zitten en een aantal mensen die het land hebben verlaten. Je kunt niet zeggen dat er oppositie bestaat, want alle structuren zijn vernietigd. En die linkse oppositie waar we het over hebben, dat zijn maar kleine groepjes mensen die zich uiten op sociale media.

Tegelijkertijd is er de opening van nieuwe media, vooral nu veel Russen naar het buitenland gaan en met minder censuur te maken krijgen. Jij opent je eigen nieuwe media organisatie. Is dat een heropleving van een ongeorganiseerde oppositie, of op zijn minst van een interesse in het creëren van alternatieve media?

Veel nieuwe projecten starten nu, omdat veel journalisten hun baan verloren en naar het buitenland verhuisden. Sommige oude mediakanalen zijn vernietigd en sommige individuen uit de oude media begonnen nieuwe. Het grootste probleem is dat de meeste van hen geen duidelijk politiek platform hebben. Of ze verschillen politiek gezien niet veel van elkaar.

Als je kijkt naar de meeste van deze nieuwe projecten, nodigen ze dezelfde deskundigen uit. Je hebt denk ik zo’n twintig oude liberalen die Rusland al verlaten hebben, die zich op al die verschillende YouTube-kanalen presenteren. Ze praten hetzelfde: dat het grootste probleem in Rusland is dat er dertig jaar geleden geen decommunisatie was. Daarom heeft de KGB zichzelf hersteld en Poetin is een Sovjet zombie die probeert de wereld te bezetten. Deze ideeën, zijn zelf als zombies. Ze zijn geproduceerd door de vorige generatie, maar op de een of andere manier beinvloeden ze mensen die twintig jaar oud zijn.

Als we een alternatief kunnen voorstellen, kan dat misschien mensen aantrekken die voordien vooral beïnvloed werden door de liberale media. Maar onze taak is natuurlijk niet alleen om deze mensen te beinvloeden, maar ook om een manier te vinden om te praten met mensen die buiten deze liberale invloedssfeer – deze liberale politieke cultuur – staan.

Vind je dat je verblijf buiten Rusland je heeft geholpen om contacten te leggen met Oekraïense tegenhangers of tegenhangers uit andere post-Sovjetstaten? Hebben mensen die je in het buitenland hebt ontmoet je ideeën beïnvloed of tot de creatie van nieuwe projecten geleid?

Ja, natuurlijk. Het is vooral belangrijk om stemmen uit Oekraïne te hebben. En als je in Rusland onder censuur werkt, is dat absoluut onmogelijk.

We kunnen niet voorspellen hoe deze censuurlogica in Rusland zich zal ontwikkelen. Er is al een wet [die beperkingen oplegt] aan niet-vriendelijke landen – de meeste landen van Europa. Ook hebben we een nieuwe versie van een wet op buitenlandse agenten, volgens welke je als buitenlands agent kan worden aangemerkt alleen omdat je enige invloed vanuit het buitenland verspreidt; het maakt niet uit of je in het buitenland geld verdient of niet. Als we een interview publiceren van een persoon uit Duitsland, kunnen we gemakkelijk worden aangemerkt als een buitenlandse agent. Dat maakt je leven echt tot een hel.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Dissent. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.