Aleksej Navalny en zijn beweging probeerden de massa te activeren, een zeldzaamheid onder eerdere liberale dissidenten. Hij bood weerstand aan de verstikking van de Russische samenleving en werd vermoord om deze daad van verzet.
Vrijdag 16 februari —of misschien al een dag eerder — werd de dissidente politicus Aleksej Navalny vermoord in een gevangenis voor hoogrisico-gedetineerden in het uiterste noorden van Rusland. De ware toedracht van zijn dood blijft verborgen. Mogelijk is Navalny gestorven door een klap, vergif of door de systematische martelingen waaraan hij drie jaar lang in de gevangenis is blootgesteld. Het is ons niet verteld.
Velen, waaronder ikzelf, vinden het nog steeds moeilijk om de dood van Navalny te verwerken. Toch moeten we toegeven dat dit de verwachte uitkomst was sinds hij in januari 2021 terugkeerde naar Rusland. Nadat hij toen op miraculeuze wijze een poging tot vergiftiging door de Russische geheime dienst had overleefd — waarvoor hij in Berlijn in het ziekenhuis belandde — vloog hij vanuit de Duitse hoofdstad terug naar Moskou, waar hij bij aankomst onmiddellijk werd gearresteerd. De juridische gronden voor zijn opsluiting waren onzinnig: eerst werd hij veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf, maar daarna voegden de autoriteiten er nog een straf van negen jaar aan toe voor een andere zaak, en vervolgens nog een derde van nog eens negentien jaar. Navalny begreep heel goed dat zijn leven op Russisch grondgebied enkel afhing van de wil van één man. In die zin was hij net als elke andere Rus.
Navalny bracht met korte onderbrekingen meer dan 250 dagen door in de zogenaamde strafcel — een soort gevangenis in een gevangenis, waar hij onder extreem moeilijke omstandigheden werd vastgehouden, met een volledig verbod op elk contact met de buitenwereld. Toch maakte hij tot zijn laatste dagen van elke gelegenheid gebruik om te lezen en te schrijven. Zoals we uit de geschiedenis weten, is de gevangeniscel voor veel politieke gevangenen een plaats van diepe — vaak helaas definitieve — overpeinzingen over de redenen voor de nederlaag van de beweging, de lessen die daaruit geleerd kunnen worden en de uitdagingen voor de toekomst.
Afgelopen augustus schreef Navalny waarschijnlijk een van zijn belangrijkste berichten van deze aard. Nadenkend over de redenen voor het ontstaan van de dictatuur van Vladimir Poetin kwam hij tot de conclusie dat de wortels teruggaan tot de jaren negentig, de tijd van het bewind van Boris Jeltsin en de zogenaamde markthervormingen. Poetin en zijn vrienden van de geheime dienst kwamen niet aan de macht door ‘de democratische hervormers weg te duwen’, schreef Navalny. Deze zogenaamde hervormers ‘riepen hen er zelf bij, ze leerden hun zelf hoe ze verkiezingen moesten vervalsen, hoe ze staatseigendommen moesten stelen, hoe ze tegen de massamedia moesten liegen, hoe ze de oppositie met geweld moesten onderdrukken en zelfs hoe ze idiote oorlogen moesten beginnen.’ Om de controle van een kleine groep oligarchen over een enorm vastgoedimperium te behouden, vernietigden de ‘democraten’ van de jaren negentig de prille democratische instituties van Rusland en openden ze de weg naar autoritarisme. Deze ontstaansgeschiedenis van het Poetinisme begrijpen, onlosmakelijk verbonden met de criminele geschiedenis van de herverdeling van voormalig Sovjetbezit, is, zoals Navalny opmerkte, ‘de belangrijkste kwestie van politieke strategie voor alle voorstanders van democratische ontwikkeling van het land.’
De campagne van Navalny liet tienduizenden mensen zien dat politieke participatie een reëel alternatief is voor de bekrompen wereld van particuliere belangen en onverschilligheid waarin de regering van Poetin de Russen jarenlang gevangenhield.
Navalny heeft vele jaren in de Russische politiek moeten doorbrengen om tot deze conclusie te komen. In 2000 sloot hij zich als jonge man aan bij de liberale partij Yabloko, die hij een paar jaar later verliet, gedesillusioneerd door het dogmatisme en elitarisme van de oudere generatie Russische liberalen. Zijn verlangen om een brede oppositiecoalitie op te bouwen bracht hem ertoe te flirten met Russisch nationalisme en anti-immigrantenretoriek, wat een van de meest controversiële momenten van zijn politieke loopbaan blijft. In 2011 lanceerde hij de Anti-Corruptie Stichting, een organisatie die in staat bleek om de energie van de jongere generatie te benutten die was aangewakkerd door massaprotesten tegen Poetins rentree voor zijn derde presidentiële termijn. Dit markeerde het begin van het verhaal van Navalny als de belangrijkste en gevaarlijkste tegenstander van de Poetin-regering, het verhaal van de Navalny van de jaren 2010.
Maatschappelijke woede
Tegen de achtergrond van toenemende repressie, apathie en conformisme in de Russische samenleving, met een ondoorzichtig kiesstelsel dat van bovenaf gemanipuleerd wordt, liet Navalny zien dat zelfs dergelijke verkiezingen kunnen dienen als een krachtige uiting van protest en mobilisering van brede lagen van de samenleving. In 2013 voerde hij indrukwekkend campagne voor de burgemeestersverkiezingen van Moskou, waarbij hij de protegé van het Kremlin uitdaagde, en in 2018 kondigde hij aan dat hij meedeed aan de komende presidentsverkiezingen. Hoewel de autoriteiten Navalny, onder het mom van allerlei vergezochte voorwendsels, niet toestonden zich kandidaat te stellen, trok zijn campagne dat jaar 150.000 vrijwilligers aan en werd het in feite de grootste grassroots politieke organisatie in de geschiedenis van post-Sovjet Rusland. De hoofdkantoren van Navalny’s campagne, die door het hele land werden geopend, ontwikkelden zich tot centra voor de politieke bewustwording van de jeugd. Er waren voortdurend debatten over actuele onderwerpen die het land bezighielden, en een generatie twintigers ontdekte de wereld van de politieke ideeën (en sommigen van hen kwamen uit bij socialistische ideeën).
Het belangrijkste is dat de campagne van Navalny tienduizenden mensen heeft laten zien dat politieke participatie een reëel alternatief is voor de bekrompen wereld van particuliere belangen en onverschilligheid waarin de regering van Poetin de Russen jarenlang gevangenhield. Dit succes was mogelijk omdat hij zich realiseerde dat het standaardrepertoire van liberale slogans — eisen voor eerlijke verkiezingen en burgerrechten — geen wijdverspreide politieke mobilisatie kan bewerkstelligen. Hij begreep dat in het Rusland van Poetin de enorme sociale ongelijkheid, de armoede van de meerderheid en de ongelofelijke rijkdom van de kleine minderheid de belangrijkste kwesties waren. De mogelijkheid van een overgang naar echte democratie staat of valt met de oplossing van dit probleem. Navalny’s onderzoeken, die een enorme publieke verontwaardiging veroorzaakten, spraken in feite niet alleen over corruptie, maar ook over de criminele aard van de rijkdom van de politieke en economische elite als zodanig. De maatschappelijke woede die ontstond door de eindeloze virtuele rondleidingen door de geheime paleizen van Poetin en zijn vrienden was ook een vorm van klassenbesef.
Aleksej Navalny was nooit een socialist. Hij geloofde volledig in de mogelijkheid van een ‘normale’ democratie voor Rusland, met een rechtsstaat, vrijheid van meningsuiting, een brede middenklasse en een sociaal georiënteerde markt.
In deze periode begon de kwestie van sociale onrechtvaardigheid een belangrijke plaats in te nemen in Navalny’s retoriek. Hij verzette zich actief tegen Poetins neoliberale pensioenhervorming, zette zich in voor de oprichting van onafhankelijke vakbonden van verpleegkundigen en leraren en bekritiseerde de regering tijdens de pandemie vanwege de karige vergoedingen voor mensen die hun inkomen en baan waren kwijtgeraakt. Navalny nam deze standpunten niet in omdat hij uitging van linkse ideeën, maar door wat hij op zijn vele reizen door het land ervoer en zijn vermogen om naar heel verschillende mensen te luisteren over hun echte problemen. Na 2018, toen duidelijk werd dat hij en zijn aanhangers nooit zouden mogen deelnemen aan de presidents- of parlementsverkiezingen, riep Navalny op tot ‘slim stemmen’ — steun voor de meest veelbelovende kandidaat die in staat is om te winnen van Poetins partij Verenigd Rusland. Deze tactiek is uitgegroeid tot een serieuze uitdaging van Poetins systeem van ‘geleide democratie’, waarin alle andere partijen slechts ornamenten zijn en niet bedoeld om daadwerkelijk te strijden om macht en politieke invloed. De belangrijkste begunstigde van ‘slim stemmen’ was de Communistische Partij van de Russische Federatie (CPRF), die er als enige binnen het bestaande politieke systeem in slaagde om stemmen te vergaren die uitdrukking gaven aan maatschappelijke woede. Met zijn oproep tot tactische steun voor de CPRF trok Navalny niet alleen honderdduizenden jonge kiezers naar de partij, maar droeg hij ook bij aan een opleving binnen de partij zelf, waar de ontevredenheid over de conservatieve en opportunistische koers van oude leiders groeide.
Rond de zomer van 2020 werd duidelijk voor het Kremlin: Navalny vertegenwoordigde een existentieel probleem dat alleen met radicale middelen kon worden opgelost. Navalny overleefde echter niet alleen op wonderbaarlijke wijze de vergiftiging, maar deed samen met zijn team ook briljant onderzoek naar zijn eigen mislukte moord en maakte de volledige lijst bekend van de officieren van de Federale Veiligheidsdienst (opvolger van de KGB) die erbij betrokken waren. Januari 2021 werd Navalny’s laatste strijd. Tienduizenden gingen in grote steden de straat op om zijn onmiddellijke vrijlating te eisen. Deze demonstraties zijn verboden en hardhandig onderdrukt: honderden werden geslagen en vastgezet. Op dat moment was het Rusland van Poetin al goed op weg om Oekraïne binnen te vallen, en het uitschakelen van elke mogelijke oppositie was een integraal onderdeel van deze voorbereiding. De protesten op de dag dat de oorlog begon, 24 februari 2022, waren slecht georganiseerd en bereikten niet meer de omvang van het jaar daarvoor. De Russische samenleving hulde zich in een sfeer van angst en apathie en Navalny kon in zijn gevangeniscel alleen nieuws vernemen van propaganda-tv-programma’s en brieven van kameraden.
Geen slaaf
Aleksej Navalny was nooit een socialist. Hij geloofde volledig in de mogelijkheid van een ‘normale’ democratie voor Rusland, met een rechtsstaat, vrijheid van meningsuiting, een brede middenklasse en een sociaal georiënteerde markt. Tot het einde toe nam Navalny zulke banale principes als ‘regering van het volk en door het volk’ serieus. In navolging van Alexander Radisjtsjev, de eerste Russische dissident van het einde van de achttiende eeuw en strijder voor bevrijding, wilde Navalny dat elke Rus zich ‘geen boom, geen slaaf, maar een mens’ zou voelen. En nu, na de moord op Navalny, en geconfronteerd met de opkomst van autoritaire vormen van kapitalisme over de hele wereld, moeten we onthouden dat zonder fundamentele vrijheid van meningsuiting en vergadering, links en de onderdrukten weinig kans hebben om iets te winnen.
Als we geconfronteerd worden met een tot de tanden gewapend repressief apparaat, dat niet beperkt wordt door enig wettelijk kader, dan is het onwaarschijnlijk dat we een massabeweging kunnen opbouwen. De deelnemers aan de recente protesten in Iran weten dit, net als de Palestijnen en Koerden, die met duizenden tegelijk worden gemarteld in gevangenissen. Russische socialistische en anarchistische politieke gevangenen weten dit. Navalny begreep niet alleen deze eenvoudige waarheden, maar offerde er ook zijn leven voor op. Dat deed hij niet tevergeefs.
Ilja Budraitskis schrijft over linkse politiek en woont in Moskou.