Βασισμένο σε ομιλία στο συνέδριο της Punjab Research Group (Ηνωμένο Βασίλειο) με θέμα " Αλλαγή στην Παγκόσμια Τάξη: Έθνη και κράτη", στις 28 Οκτωβρίου
Εδώ θα σχολιάσω, πρώτα, τους πολέμους στην Παλαιστίνη και την Ουκρανία και τι νομίζω ότι μας αποκαλύπτουν για τις αυτοκρατορίες του 21ου αιώνα. Δεύτερον, θα καταθέσω μια άποψη για τα αίτια αυτών και άλλων πολέμων, καθώς και για τα αίτια της κλιματικής αλλαγής, τα οποία μπορούν να κατανοηθούν ως εκδηλώσεις της κρίσης του κεφαλαίου. Τρίτον, θα μιλήσω για τη σχέση του πολέμου και των κοινωνικών αγώνων στη Ρωσία και την Ουκρανία.
1. Παλαιστίνη και Ουκρανία
Η αρχική αφορμή για τον νέο πόλεμο στη Γάζα ήταν η βίαιη εισβολή της Χαμάς στο Ισραήλ που είχε ως αποτέλεσμα έναν συγκλονιστικό αριθμό απωλειών μεταξύ των αμάχων. Αλλά το πλαίσιο της κατάστασης είναι μια μακρά ιστορία ισραηλινής αποικιοκρατίας των εποίκων: η παράνομη κατοχή της Γάζας από το 1967- ο αποκλεισμός της Γάζας από τότε που η Χαμάς ανέλαβε τον έλεγχο στις εκλογές του 2007- ο πολύ μεγάλος αριθμός θυμάτων μεταξύ των αμάχων που προέκυψαν από αυτόν τον αποκλεισμό και τις επακόλουθες ισραηλινές στρατιωτικές επιθέσεις.
Τίποτα από όλα αυτά δεν δικαιολογεί τις επιθέσεις της Χαμάς κατά αμάχων, αλλά αποτελεί το πλαίσιο της στρατιωτικής επιχείρησης του Ισραήλ, η οποία ισοδυναμεί με συλλογική τιμωρία του άμαχου πληθυσμού. Η σκόπιμη διακοπή της παροχής νερού και ηλεκτρικού ρεύματος, η εντολή εκκένωσης της βόρειας Γάζας και οι σφοδροί βομβαρδισμοί πολιτικών στόχων αποτελούν εγκλήματα πολέμου.
Αυτή η δολοφονική επίθεση κατά των αμάχων, που δικαιολογείται από εθνικιστική ρητορική, είναι κάτι που έχουν κοινό ο πόλεμος του Ισραήλ κατά των Παλαιστινίων και ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας. Αυτό κάνουν οι αυτοκρατορίες στον 21ο αιώνα: η δυτική αυτοκρατορία που υποστηρίζει το Ισραήλ και η ασθενέστερη ρωσική αυτοκρατορία που το Κρεμλίνο προσπαθεί να αναβιώσει.
Όπως έγραψε η Ουκρανή ερευνήτρια Daria Saburova [1]:
Το κακό που σκότωσε τις τελευταίες ημέρες Ισραηλινούς και Παλαιστίνιους πολίτες έχει τις ρίζες του στη συνεχιζόμενη κατοχή και τον εποικισμό των παλαιστινιακών εδαφών από το Ισραήλ. Υπό αυτή την έννοια, η καταπίεση του ουκρανικού και του παλαιστινιακού λαού έχει ομοιότητες: πρόκειται για την κατοχή των εδαφών μας από κράτη με πυρηνικά όπλα και συντριπτική στρατιωτική δύναμη, τα οποία χλευάζουν τα ψηφίσματα του ΟΗΕ και το διεθνές δίκαιο, θέτοντας τους σκοπούς τους πάνω από κάθε διπλωματικό διάλογο.
Εδώ στο Ηνωμένο Βασίλειο, αυτό που μας κάνει εντύπωση είναι ο κυνισμός και η υποκρισία της βρετανικής πολιτικής τάξης, πολλοί από τους οποίους καταδικάζουν τα ρωσικά εγκλήματα πολέμου, αλλά συγκεκριμένα αρνούνται να καταδικάσουν τα ισραηλινά εγκλήματα πολέμου που είναι φρικτά παρόμοια.
Τις τελευταίες τρεις εβδομάδες είδαμε επίσης ένα νέο κύμα δημόσιας φρενίτιδας - στα μέσα ενημέρωσης, στην κυβέρνηση και στα μεγάλα πολιτικά κόμματα - εναντίον του Παλαιστινιακού αγώνα και οποιουδήποτε τον υποστηρίζει.
Στο επίκεντρο αυτής της φρενίτιδας βρίσκεται η εργαλειοποίηση της εθνικής ταυτότητας και της ιστορίας στην υπηρεσία του μιλιταρισμού: Εννοώ (1) τους ψευδείς ισχυρισμούς ανώτερων Ισραηλινών πολιτικών ότι η πολιτική του Ισραήλ αντιπροσωπεύει όλους τους Εβραίους και ότι η κριτική της ισοδυναμεί με αντισημιτισμό, και (2) την αναφορά στο ολοκαύτωμα ως δικαιολογία των ενεργειών του Ισραήλ. Αυτή η διαστρέβλωση της ιστορίας δεν σέβεται τα Εβραϊκά θύματα του Ολοκαυτώματος, τους πολλές φορές αβοήθητους στόχους μιας ακατανίκητης στρατιωτικής μηχανής, ταυτίζοντάς τα με το ισραηλινό κράτος.
Αυτές οι δυτικές εκκλήσεις στον εθνικό και φυλετικό διαχωρισμό και η κατάχρηση της ιστορικής μνήμης θυμίζουν την προπαγάνδα με την οποία το ρωσικό κράτος υπερασπίζεται την επίθεσή του ενάντια στους Ουκρανούς.
Ο πρόεδρος Πούτιν και άλλοι κορυφαίοι Ρώσοι πολιτικοί αρνούνται εδώ και καιρό τη νομιμότητα του έθνους, της γλώσσας και του πολιτισμού της Ουκρανίας και απορρίπτουν την ίδια την ύπαρξη της Ουκρανίας ως ιστορικό ατύχημα που η Ρωσία θα προσπαθήσει τώρα να αντιστρέψει.
Η αφήγηση του Κρεμλίνου επικαλείται επίσης την ιστορική μνήμη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ταυτίζοντας ψευδώς τους Ουκρανούς με τον φασισμό - δηλαδή τους Ουκρανούς, εκατομμύρια πρόγονοι των οποίων έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας τον φασισμό τη δεκαετία του 1940.
Υπάρχει επίσης μια σύγκριση μεταξύ της συντονισμένης προσπάθειας στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ να φιμώσουν τις φιλοπαλαιστινιακές φωνές, συμπεριλαμβανομένων των Εβραϊκών φωνών, με την ψευδή αιτιολογία ότι είναι αντισημιτικές, και των προσπαθειών του ρωσικού κράτους να φιμώσει τις φιλο-ουκρανικές ή ακόμη και απλά αντιπολεμικές φωνές, με την αιτιολογία ότι είναι υποστηρικτές της τρομοκρατίας
Το επίπεδο της κρατικής καταστολής και της εγχώριας τρομοκρατίας είναι πολύ, πολύ χαμηλότερο στην Ευρώπη από ό,τι στη Ρωσία, αλλά η λογική της προπαγάνδας είναι παρόμοια.
Όταν περιτριγυριζόμαστε από αυτή τη γιγαντιαία κινητοποίηση ψεύδους από όλες τις πλευρές, γίνεται πιο σημαντικό από ποτέ να μην περιοριστούμε στο να απαντάμε σε αυτά τα ψέματα, αλλά να αναπτύξουμε τη δική μας κατανόηση των τρομακτικών γεγονότων που ζούμε.
Αυτό με φέρνει στα δύο γενικά σημεία που θα αναφέρω.
Πρώτον, παρά τις πολύ διαφορετικές άμεσες αιτίες των συγκρούσεων στη Γάζα και την Ουκρανία, εξεταζόμενες στο πλαίσιο της κρίσης του καπιταλισμού - του κοινωνικού συστήματος με το κεφάλαιο στο κέντρο του, στο οποίο τα κράτη και οι κυβερνήσεις εξυπηρετούν τα συμφέροντα του κεφαλαίου - κατά βάση, οι αιτίες τους σχετίζονται μεταξύ τους.
Έτσι, οι βραχυπρόθεσμοι σκοποί του πολέμου στη Γάζα περιλαμβάνουν την εντατικοποίηση των μέτρων τύπου απαρτχάιντ κατά των Παλαιστινίων από την κυβέρνηση Νετανιάχου και την υποστήριξη ουσιαστικά φασιστικών ομάδων σιωνιστών εποίκων που σαμποτάρουν την πρόοδο προς την ειρήνη ή την παλαιστινιακή κρατική υπόσταση, και όλα αυτά έχουν από την παλαιστινιακή πλευρά ενισχύσει τη Χαμάς. Αλλά κάτω από αυτό υπάρχουν πιο μακροπρόθεσμες δυναμικές: η χρησιμοποίηση του Ισραήλ από τις δυτικές δυνάμεις, επί δεκαετίες, ως προπύργιο για τα συμφέροντά τους που επιδιώκουν τον έλεγχο των ανθρώπων και των πόρων στη Μέση Ανατολή.
Στην περίπτωση της Ρωσίας, οι βραχυπρόθεσμοι σκοποί του πολέμου περιλάμβαναν την αναζωπύρωση του ξενοφοβικού εθνικισμού στη ρωσική κυβέρνηση και τον φόβο της ότι θα χάσει τον έλεγχο της Ουκρανίας. Υπάρχουν όμως και βαθύτερες αιτίες, που έχουν να κάνουν με το πώς εξελίχθηκε το ρωσικό κράτος στη μετασοβιετική περίοδο και τη σχέση του με το διεθνές κεφάλαιο.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Ουκρανική αντίσταση στη Ρωσική εισβολή έχει πολλά κοινά με τα κινήματα του παγκόσμιου Νότου που αντιστέκονται στον ιμπεριαλισμό, είτε αυτός ο ιμπεριαλισμός παίρνει τη μορφή στρατιωτικής δράσης είτε οικονομικής υποταγής.
Το δεύτερο κύριο σημείο μου είναι ότι τα αίτια αυτών των πολέμων και τα αίτια της επικίνδυνης κλιματικής αλλαγής συνδέονται θεμελιωδώς. Τόσο η Δυτική όσο και η Ρωσική αυτοκρατορία είναι κρατικοί θεματοφύλακες του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος που από τη φύση του χρειάζεται να επεκτείνεται συνεχώς. Το κεφάλαιο συσσωρεύει, εκμεταλλεύεται την εργασία και αποσπά πόρους.
Από τη μία πλευρά, αυτή η ατελείωτη επέκταση δημιουργεί αντιπαλότητες που η διεθνής διακυβέρνηση δεν μπορεί να ελέγξει. Οδηγεί σε πολέμους. Αφετέρου, η επέκταση αυτή αυξάνει ακατάπαυστα την υλική απόδοση της οικονομίας και παράγει μια σειρά από οικολογικές κρίσεις, από τις οποίες η απειλή της υπερθέρμανσης του πλανήτη λόγω των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου είναι η πιο σοβαρή.
2. Οι δίδυμοι κίνδυνοι του πολέμου και της κλιματικής αλλαγής
Για να τεκμηριώσω αυτά τα επιχειρήματα, θα εξετάσω πιο προσεκτικά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Για να κατανοήσουμε τα αίτιά του, προτείνω να κοιτάξουμε πίσω στις τρεις δεκαετίες από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, τον τρόπο που άλλαξε η σχέση της Ρωσίας και των Δυτικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και την παράλληλη αποτυχία της κλιματικής πολιτικής.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η Ρωσία, η Ουκρανία και άλλα πρώην Σοβιετικά κράτη ενσωματώθηκαν γρήγορα στις παγκόσμιες αγορές. Βίωσαν μια καταστροφική οικονομική ύφεση. Η σημασία της Ρωσίας για τις Δυτικές δυνάμεις δεν ήταν μόνο ως το κέντρο μιας αυτοκρατορίας που κατέρρεε, αλλά και ως κορυφαίος εξαγωγέας πετρελαίου, φυσικού αερίου και μετάλλων στην παγκόσμια αγορά. Το δυτικό κεφάλαιο επεδίωξε να ενισχύσει τη Ρωσία σε αυτόν τον ρόλο.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 οι δυτικές δυνάμεις φοβούνταν ότι το Ρωσικό κράτος θα μπορούσε να καταρρεύσει. Όταν ο Βλαντιμίρ Πούτιν διαδέχθηκε τον Μπόρις Γέλτσιν στην προεδρία το 2000, οι δυνάμεις αυτές τον καλωσόρισαν ως κάποιον που θα μπορούσε να κάνει το κράτος να λειτουργήσει ξανά αποτελεσματικά. Από την αρχή, ο Πούτιν και οι συνεργάτες του οραματίστηκαν ένα είδος αναβίωσης της Ρωσικής αυτοκρατορίας, η οποία είχε δημιουργηθεί τον 18ο και 19ο αιώνα και πτυχές της οποίας είχαν αναπαραχθεί στη Σοβιετική Ένωση τον 20ό αιώνα.
Η πρώτη πράξη του Πούτιν ήταν να συντρίψει το αυτονομιστικό κίνημα στη νότια δημοκρατία της Τσετσενίας. Οι αυτονομιστές της Τσετσενίας είχαν νικήσει τον Ρωσικό στρατό το 1996- στον δεύτερο πόλεμο της Τσετσενίας το 1999, ο Πούτιν απάντησε με την τακτική της καμένης γης εναντίον του άμαχου πληθυσμού, που χρησιμοποιείται τώρα στην Ουκρανία.
Οι Δυτικές δυνάμεις υποστήριξαν πλήρως αυτή τη δράση, στο πλαίσιο του λεγόμενου "πολέμου κατά της τρομοκρατίας" που οι ίδιες διεξήγαγαν στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ.
Ο Πούτιν ενίσχυσε και συγκέντρωσε επίσης το κράτος. Ξεκίνησε την επίθεση στα δημοκρατικά δικαιώματα και τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Στράφηκε εναντίον των λεγόμενων "ολιγαρχών", των πολιτικά ισχυρών επιχειρηματιών που είχαν πάρει τον έλεγχο των εταιρειών πετρελαίου, φυσικού αερίου και μετάλλων και τους υποχρέωσε να πληρώνουν κάποιους φόρους. Ορισμένα περιουσιακά στοιχεία επανήλθαν στην κρατική ιδιοκτησία και ο έλεγχός τους παραδόθηκε στους πρώην συναδέλφους του Πούτιν από τις υπηρεσίες ασφαλείας.
Κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων θητειών του Πούτιν, από το 2000 έως το 2008, οι τιμές του πετρελαίου αυξάνονταν συνεχώς και η ρωσική οικονομία άνθισε. Η πτώση του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπων, που είχε σημειωθεί τη δεκαετία του 1990, αντιστράφηκε.
Το ρωσικό κεφάλαιο άνθισε, όχι επειδή ανέπτυξε βιομηχανικές ή τεχνολογικές ικανότητες, αλλά χάρη στο τεράστιο απρόσμενο κέρδος που είχε από τις εξαγωγές πετρελαίου, φυσικού αερίου και μετάλλων. Τα έσοδα από αυτές τις εξαγωγές δεν επενδύθηκαν ως επί το πλείστον στη Ρωσία, αλλά επανεξήχθησαν, για παράδειγμα στην αγορά ακινήτων του Λονδίνου, ή για να παραμείνουν ως μετρητά σε υπεράκτιες ζώνες. Ήταν και είναι μια παρασιτική και όχι αναπτυξιακή μορφή καπιταλισμού.
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι δυτικές δυνάμεις έβλεπαν τον Πούτιν ως χωροφύλακα, για να προστατεύσει τα συμφέροντα του κεφαλαίου στον πρώην σοβιετικό χώρο. Η Ρωσία έγινε δεκτή στο λεγόμενο "G7 συν ένα" των ισχυρότερων καπιταλιστικών δυνάμεων του κόσμου.
Εκείνη την εποχή το ΝΑΤΟ επεκτάθηκε στην Ανατολική Ευρώπη: επτά χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έγιναν δεκτές το 2004. Εκείνη την εποχή υπήρχαν ακόμη και συζητήσεις για την ένταξη της Ρωσίας στο ΝΑΤΟ, αν και δεν κατέληξαν πουθενά.
Το 2007, στο αποκορύφωμα της πετρελαϊκής έκρηξης, σε μια ομιλία του στο Μόναχο, ο Πούτιν κατήγγειλε τον "μονοπολικό κόσμο" στον οποίο κυριαρχούσαν οι ΗΠΑ. Κάποιοι το είδαν αυτό ως ένδειξη ότι η Ρωσία, μαζί με τις άλλες χώρες BRICS, θα μπορούσε να αποτελέσει αντίβαρο στον ιμπεριαλισμό. Αλλά δεν ήταν τίποτα τέτοιο. Αντιθέτως, οι Δυτικές δυνάμεις ήταν ευχαριστημένες με τον Πούτιν να ασκεί την αυτοκρατορική εξουσία στον πρώην Σοβιετικό χώρο κατά το δοκούν. Έκαναν τα στραβά μάτια στην εισβολή του στη Γεωργία το 2008.
Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση του 2008-09 αποτέλεσε σημαντικό σημείο καμπής. Το Ρωσικό κεφάλαιο κλονίστηκε. Το βιοτικό επίπεδο σε ολόκληρο τον πρώην σοβιετικό χώρο έμεινε στάσιμο και άρχισε να πέφτει ξανά. Υπήρξαν μεγάλα κινήματα διαμαρτυρίας στη Ρωσία το 2011-12, τα οποία το καθεστώς Πούτιν αγωνίστηκε να ελέγξει.Αυτή η κοινωνική αστάθεια κορυφώθηκε με τη λεγόμενη εξέγερση του Μαϊντάν στην Ουκρανία το 2013-14, την ανατροπή του προέδρου Γιανουκόβιτς και τη στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Σε αυτό το σημείο, οι δυτικές δυνάμεις όντως επενέβησαν, για να πειθαρχήσουν τον χωροφύλακά τους. Ανησυχούσαν περισσότερο για την υποστήριξη της Ρωσίας προς τις φασιστικού τύπου αυτονομιστικές δυνάμεις στην ανατολική Ουκρανία, παρά για την προσάρτηση της Κριμαίας, που παραβίαζε σαφώς το διεθνές δίκαιο. Επιβλήθηκαν κυρώσεις στη Ρωσία - αλλά ήταν περιορισμένες.
Τα μέτρα αυτά δεν απέτρεψαν το Κρεμλίνο από το να παρέμβει στη Συρία το 2015-16, για να υποστηρίξει τον πόλεμο του καθεστώτος Άσαντ κατά του ίδιου του πληθυσμού του. Ενώ η προπαγάνδα των Δυτικών δυνάμεων προσποιούταν ότι δεν υπήρχαν "σφαίρες επιρροής" για τους ανταγωνιστικούς αυτοκρατορικούς στρατούς, η Συρία έδειξε πόσο ξεκάθαρα αυτές ορίζονταν. Το καθεστώς του Πούτιν και οι μισθοφόροι του είχαν ελεύθερα χέρια εκεί, ενώ οι Δυτικές δυνάμεις έκαναν τις δικές τους αυτοκρατορικές επεμβάσεις στο Αφγανιστάν και τη Λιβύη.
Μόνο τον Φεβρουάριο του 2022, ως αποτέλεσμα της πλήρους εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, οι Δυτικές δυνάμεις εγκατέλειψαν την πολιτική της περιορισμένης συνεργασίας με τη ρωσική κυβέρνηση. Αυτό ήταν ένα σημαντικό σημείο καμπής.
Ακόμα και τώρα, όμως, η πολιτική των Δυτικών δυνάμεων είναι να περιορίσουν και να ελέγξουν τη Ρωσία, αλλά με τρόπο που να διασφαλίζει ότι ιδιαίτερα οι εξαγωγές πετρελαίου της, θα συνεχίσουν να ρέουν στις παγκόσμιες αγορές.
Οι κυρώσεις που επιβλήθηκαν στο ρωσικό πετρέλαιο δεν έχουν βλάψει ουσιαστικά την ικανότητα της κυβέρνησης να χρηματοδοτεί την επίθεσή της στην Ουκρανία.
Έτσι, το 2022, οι παγκόσμιες τιμές του πετρελαίου αυξήθηκαν απότομα μετά την εισβολή. Τα έσοδα της Ρωσίας από τις πωλήσεις πετρελαίου εκτοξεύτηκαν στα ύψη. Στα τέλη του 2022, τα δυτικά έθνη συμφώνησαν ένα ανώτατο όριο τιμών στις πωλήσεις ρωσικού πετρελαίου ύψους 60 δολαρίων/βαρέλι, το οποίο όμως δεν αστυνομεύεται αποτελεσματικά.
Το ρωσικό πετρέλαιο πωλείται στην Κίνα, την Ινδία και άλλες χώρες, οι οποίες το διυλίζουν και πωλούν τα πετρελαιοειδή σε δυτικές χώρες- ένας στόλος από " αόρατα " δεξαμενόπλοια χρησιμοποιείται για την αποφυγή των κυρώσεων.
Το αποτέλεσμα είναι ότι τα συνολικά έσοδα της Ρωσίας από τις εξαγωγές ήταν πολύ υψηλότερα από τον μέσο όρο, τόσο πέρυσι όσο και φέτος, η φορολόγηση από αυτές έχει αυξηθεί, και το ρωσικό υπουργείο Οικονομικών προϋπολογίζει να δαπανήσει ακόμη περισσότερα από ποτέ για τον στρατό το επόμενο έτος, περισσότερα από 100 δισεκατομμύρια δολάρια.
Ενώ οι δυτικές δυνάμεις αγωνιούν να διατηρήσουν τον ρόλο της Ρωσίας ως εξαγωγέα πρώτων υλών, είναι επίσης πρόθυμες να υπονομεύσουν τη στρατιωτική της ισχύ, με τρόπο που δεν το έκαναν πριν από τον Φεβρουάριο του 2022. Ένα αποτέλεσμα αυτού ήταν ότι το Αζερμπαϊτζάν - γνωρίζοντας ότι η Ρωσία δεν είναι σε θέση να επέμβει όσο ο στρατός της είναι δεσμευμένος στην Ουκρανία - έχει ενθαρρυνθεί, με την υποστήριξη της Τουρκίας, να "λύσει" τη διαμάχη με την Αρμενία για το Ναγκόρνο Καραμπάχ με την εθνοκάθαρση του Αρμενικού πληθυσμού.
Τώρα θα υποστηρίξω ότι υπάρχει σύνδεση μεταξύ αυτών των δυναμικών, που οδήγησαν στον πόλεμο στην Ουκρανία, και των δυναμικών που μας οδήγησαν στην κλιματική κρίση.
Ας ξεκινήσουμε και πάλι από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η διεθνής συνθήκη για την κλιματική αλλαγή υπογράφηκε στο Ρίο το 1992. Οι επιστήμονες είχαν ήδη καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου ήταν επικίνδυνο για την ανθρωπότητα και ότι η καύση ορυκτών καυσίμων ήταν η κύρια αιτία: Το 1992 σηματοδότησε το σημείο στο οποίο τα στοιχεία ήταν τόσο ισχυρά ώστε έγιναν αποδεκτά από όλες τις κυβερνήσεις του κόσμου.
Η συνθήκη προέβλεπε δράση για την αποτροπή της επικίνδυνης υπερθέρμανσης του πλανήτη, αλλά καμία δεν πραγματοποιήθηκε. Οι ΗΠΑ και άλλες δυνάμεις αντιστάθηκαν στο αίτημα να υιοθετήσουν τα έθνη δεσμευτικούς στόχους για τη μείωση των εκπομπών τους. Επινοήθηκε ο μύθος ότι οι μηχανισμοί της αγοράς θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να γίνουν οι απαραίτητες αλλαγές, αν και ο μόνος τέτοιος μηχανισμός που θα μπορούσε να έχει κάποιο αποτέλεσμα, ένας παγκόσμιος φόρος άνθρακα, απορρίφθηκε. Αυτός ο μύθος αποτέλεσε τη βάση για το πρωτόκολλο του Κιότο του 1997, το οποίο προέβλεπε το λεγόμενο εμπόριο εκπομπών.
Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από την καύση ορυκτών καυσίμων αυξήθηκαν σταθερά κατά τις τρεις δεκαετίες από την υπογραφή της συνθήκης του Ρίο. Ο ρυθμός με τον οποίο τα αέρια του θερμοκηπίου διοχετεύονται στην ατμόσφαιρα είναι σήμερα πάνω από 60% υψηλότερος από ό,τι το 1992.
Πρόκειται για μια καταστροφική αποτυχία των ισχυρότερων κυβερνήσεων του κόσμου και του συστήματος διεθνούς διακυβέρνησης που δημιουργήθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ένα τρομερό τίμημα πληρώνουν ήδη οι άνθρωποι του παγκόσμιου Νότου που πλήττονται από ακραίες καιρικές συνθήκες, και ένα ακόμη μεγαλύτερο τίμημα θα πληρώσει η κοινωνία στο σύνολό της.
Ποιο ήταν το πολιτικό πλαίσιο αυτής της αποτυχίας; Η συνθήκη του Ρίο υπογράφηκε αμέσως μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Οι ψευδαισθήσεις του κεφαλαίου σχετικά με τη δύναμή του μεγεθύνθηκαν. Στη "φουρτουνιασμένη δεκαετία του '90", η παγκοσμιοποίηση επιταχύνθηκε από την ηλεκτρονική τεχνολογία και την επέκταση των υπεράκτιων οικονομικών ζωνών. Ο νεοφιλελευθερισμός διεξήγαγε πόλεμο κατά της ρύθμισης της οικονομίας.
Τόσο η σχέση Δύσης-Ρωσίας όσο και η προσέγγιση των δυτικών δυνάμεων στην κλιματική αλλαγή διαμορφώθηκαν από αυτή την έκρηξη, η οποία συνεχίστηκε μετά τη σύντομη διακοπή της ασιατικής χρηματοπιστωτικής κρίσης του 1998 κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα.
Σε αυτόν τον κόσμο, η Ρωσία είχε σημασία για τις δυτικές δυνάμεις ως πηγή πετρελαίου, φυσικού αερίου και άνθρακα. Στο οικονομικό χάος της δεκαετίας του 1990, οι ροές αυτές περιορίστηκαν, αλλά κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων θητειών της προεδρίας του Πούτιν, μεταξύ 2000 και 2008, τα ορυκτά αυτά καύσιμα εισέρρευσαν στις παγκόσμιες αγορές σε ποσότητες ρεκόρ. Ο Πούτιν ήταν ο εγγυητής αυτών των ροών- η ανταγωνιστική συνύπαρξη μαζί του θεωρήθηκε ως ένα τίμημα που άξιζε να πληρωθεί. Αυτός ο υπολογισμός άλλαξε μόνο τον Φεβρουάριο του 2022.
Ενώ οι δυτικές δυνάμεις συνέχιζαν τους δικούς τους πολέμους και επέτρεπαν στον Πούτιν να συνεχίσει τους δικούς του, τροφοδοτούσαν επίσης την κρίση των υπερβολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Υπήρξαν επικεφαλής του αναποτελεσματικού συνδυασμού εθελοντικών μέτρων και μηχανισμών της αγοράς που προτάθηκαν για την αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, ενώ κάθε διαδοχική έκθεση των επιστημόνων του κλίματος έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου με μεγαλύτερη απελπισία.
Ήταν επικεφαλής της συνεχιζόμενης ροής επιδοτήσεων ύψους εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων προς τις βιομηχανίες ορυκτών καυσίμων. Ήταν επικεφαλής της διαστρέβλωσης της έννοιας του " net zero/καθαρών μηδενικών εκπομπών "[2] , για να προσποιηθούν ότι το πρόβλημα των εκπομπών θα μπορούσε να λυθεί στο μέλλον, με φανταστικές τεχνολογικές λύσεις που περιλαμβάνουν την αναρρόφηση τεράστιων ποσοτήτων αερίων του θερμοκηπίου από την ατμόσφαιρα με μη δοκιμασμένες τεχνολογίες.
Ένας ψευδής λόγος που προωθείται από τις κυβερνήσεις είναι ότι η ζημία που προκαλείται από την κλιματική αλλαγή δεν είναι ακόμη πραγματική, ότι πρόκειται για δυνητική ζημία στο μέλλον. Αλλά τα τελευταία χρόνια, εκατομμύρια άνθρωποι, κυρίως στον παγκόσμιο Νότο, έπεσαν θύματα ακραίων καιρικών φαινομένων που, όπως έχουν δείξει οι μετεωρολόγοι, γίνονται πολύ πιο πιθανά λόγω της κλιματικής αλλαγής: οι εκτοπισμένοι από τις πλημμύρες και τις ξηρασίες στη νότια Αφρική το 2019 και το 2020, οι πλημμύρες στο Πακιστάν πέρυσι και φέτος η ακραία ζέστη στην Ινδία.
Οι ψευδείς αναφορές γύρω από την κλιματική αλλαγή μου θυμίζουν το βουνό των ψεμάτων για τους πολέμους. Όταν οι πολιτικοί των αυτοκρατορικών δυνάμεων αναποδογυρίζουν την αλήθεια και λένε στους Παλαιστίνιους θύματα της Ισραηλινής βίας ότι προσπαθούν να τους βοηθήσουν, μπορούμε να ακούσουμε τον απόηχο της ρητορικής τους για την κλιματική αλλαγή που διευκόλυνε περισσότερες δεκαετίες οικονομικής επέκτασης με καύσιμα ορυκτών καυσίμων.
Αυτή η πολιτική ελίτ διευκολύνει τις διαδικασίες συσσώρευσης κεφαλαίου και συνεχούς οικονομικής επέκτασης που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό του 21ου αιώνα και στηρίζουν τον ιμπεριαλισμό. Δείτε την αντίδραση των κορυφαίων κυβερνήσεων του κόσμου στις δύο κρίσεις που διέκοψαν την οικονομική επέκταση τις τελευταίες δύο δεκαετίες - τη χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση του 2008-09 και την πανδημία του Κόβιντ-19.
Και τις δύο φορές, η αύξηση της χρήσης ορυκτών καυσίμων και των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου ανακόπηκε προσωρινά. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις, εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια κινητοποιήθηκαν γρήγορα για να ανανεωθεί αυτή η επέκταση.
Είναι τα κράτη και οι κυβερνήσεις και οι διεθνείς δομές διακυβέρνησης, όπως ο ΟΗΕ, απρόθυμα ή ανίκανα να ελέγξουν το τερατώδες χάος της καπιταλιστικής επέκτασης; Αναμφίβολα υπάρχει ένας περίπλοκος συνδυασμός. Το σίγουρο είναι ότι δεν το κάνουν.
Για όλους αυτούς τους λόγους, υποστηρίζω ότι τα βαθύτερα αίτια των πολέμων και της κλιματικής κρίσης συνδέονται μεταξύ τους.
3. Ρωσία και Ουκρανία
Τώρα θέλω να υποστηρίξω ότι τα αίτια του πολέμου δεν βρίσκονται μόνο στις εντάσεις μεταξύ των αυτοκρατορικών δυνάμεων και άλλων εθνών, αλλά και στις εντάσεις που υπάρχουν μεταξύ κρατών και κοινωνιών. Το τι κάνει η κοινωνία έχει σημασία: ταξικοί αγώνες, κινήματα για τη δημοκρατία, για τα δικαιώματα των γυναικών, γύρω από οικολογικά ζητήματα και ούτω καθεξής. Τελικά, ο πόλεμος είναι ένα μέσο κοινωνικού ελέγχου. Σχετίζεται και συνδυάζεται με μορφές κρατικής καταστολής των κοινωνικών κινημάτων.
Ακολουθούν τρία σημεία σχετικά με τον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία, για να υποστηρίξουμε αυτό το επιχείρημα.
Το πρώτο αφορά τα κοινωνικά κινήματα. Έχω ήδη αναφερθεί στην οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-09, στην κοινωνική αναστάτωση που προκάλεσε σε ολόκληρη την πρώην Σοβιετική Ένωση και στη δυσαρέσκεια και τα κοινωνικά κινήματα που ακολούθησαν, στην ίδια τη Ρωσία και στην Ουκρανία.
Στην Ουκρανία το 2014, αυτά κορυφώθηκαν με τη χαοτική και πολιτικά ετερογενή εξέγερση του Μαϊντάν που ανέτρεψε την κυβέρνηση Γιανουκόβιτς.
Τα γεγονότα στην ανατολική Ουκρανία εκείνη την περίοδο αξίζουν σχολιασμό. Το Κόμμα των Περιφερειών, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Γιανουκόβιτς και το οποίο ήταν το μεγαλύτερο κόμμα στο κοινοβούλιο, δημιουργήθηκε και χρηματοδοτήθηκε από τους βιομηχανικούς καπιταλιστές της ανατολικής Ουκρανίας.
Το κόμμα αυτό επεδίωξε να βαθύνει τις διαιρέσεις μεταξύ των ανατολικών περιοχών, όπου υπάρχει υψηλό ποσοστό ρωσόφωνων, και της κεντρικής και δυτικής Ουκρανίας. Βοηθήθηκαν όχι μόνο από τον ωμό εθνικισμό ορισμένων πολιτικών στο Κίεβο, αλλά και από το Κρεμλίνο, το οποίο είδε τον Γιανουκόβιτς ως σύμμαχο.
Υπήρχε κάποια κοινωνική υποστήριξη για την περιφερειακή αυτονομία στην ανατολική Ουκρανία και το Κόμμα των Περιφερειών την ενίσχυσε. Αλλά μόνο οι δεξιοί ένοπλοι πολιτοφύλακες, οι οποίοι συνέχισαν να σχηματίζουν τις λεγόμενες "λαϊκές δημοκρατίες" στο Ντονέτσκ και το Λουχάνσκ το 2014, υποστήριζαν την απόσχιση.
Η ρωσική στρατιωτική επέμβαση στην Ουκρανία ξεκίνησε το 2014, για την υποστήριξη αυτών των δημοκρατιών. Το Κρεμλίνο τις είδε ως μέσο για να υπονομεύσει το Ουκρανικό κράτος που απομακρυνόταν από την τροχιά του, με κατεύθυνση προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Και οι επιπτώσεις στον τοπικό πληθυσμό ήταν καταστροφικές: η οικονομία καταστράφηκε- πολλά από τα μεγάλα ανθρακωρυχεία, τα εργοστάσια επεξεργασίας και τα χαλυβουργεία έκλεισαν και χιλιάδες θέσεις εργασίας χάθηκαν. Ο πληθυσμός της περιοχής συρρικνώθηκε κατά το ήμισυ, ενώ εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίστηκαν είτε στην Ουκρανία είτε στη Ρωσία.
Γιατί αυτή η σύγκρουση όχι μόνο παρατάθηκε, αλλά έδωσε τη θέση της στην ολομέτωπη ρωσική εισβολή πέρυσι; Και πάλι, πρέπει να ληφθεί υπόψη η κοινωνική αλλαγή σε ολόκληρο τον πρώην σοβιετικό χώρο.
Το 2020 υπήρξε μια τεράστια εθνική εξέγερση ενάντια στη νοθεία των εκλογών στη Λευκορωσία, και το 2020 και 2021 μια έξαρση των διαμαρτυριών στην ίδια τη Ρωσία. Τον Ιανουάριο του 2022 εργατικές διαμάχες και ταραχές στους δρόμους συγκλόνισαν την κυβέρνηση του Καζακστάν.
Σε πολιτικό επίπεδο, η απόφαση του Πούτιν να εισβάλει στην Ουκρανία αποδίδεται στην αποτυχία του να ασκήσει πίεση στον πρόεδρο Ζελένσκι για θέματα Ουκρανικής κυριαρχίας. Ο Ζελένσκι, ο οποίος είχε εκλεγεί το 2019, με την ειρήνη ως βασικό σημείο του προγράμματός του, αρνήθηκε να παραχωρήσει εδάφη προκειμένου να την επιτύχει. Όμως αυτή η κατάρρευση της διπλωματίας συνέπεσε με τα κοινωνικά κινήματα που ανέφερα, και αυτοί ήταν βασικοί παράγοντες που ανάγκασαν το Κρεμλίνο να δράσει.
Η προσπάθεια ελέγχου της κοινωνίας των πολιτών δεν ήταν μόνο η αιτία της εισβολής, αλλά η δράση της κοινωνίας των πολιτών που αντιστάθηκε στον ρωσικό στρατό ήταν ένας βασικός λόγος για την αποτυχία της.
Το δεύτερο σημείο είναι ότι σε περιόδους κρίσης, τα κράτη οδηγούνται στον δρόμο του αυταρχισμού και της προώθησης εθνικιστικών, ξενοφοβικών και φασιστικών ιδεολογιών. Η ρωσική ελίτ έχει δώσει ένα παράδειγμα για αυτό, με τις ανοιχτές εκκλήσεις για εξόντωση της Ουκρανίας. Αυτά είναι πολιτικά και ιδεολογικά εργαλεία κοινωνικού ελέγχου- χρησιμοποιούνται για να κινητοποιήσουν τμήματα του πληθυσμού πίσω από το καθεστώς, ή τουλάχιστον για να εξασφαλίσουν τη συναίνεση του πληθυσμού.
Το τρίτο σημείο είναι ότι η χρήση αυτών των ιδεολογικών εργαλείων διαπερνά τις κρατικές λειτουργίες οικονομικής διαχείρισης. Το 2014, και ξανά το 2022, η κυβέρνηση Πούτιν θυσίασε τη διαχείριση της οικονομίας για χάρη της πολιτικής και της ιδεολογίας. Το 2014 το Κρεμλίνο είδε τις δυτικές κυρώσεις, την επακόλουθη έλλειψη πιστώσεων για τις ρωσικές εταιρείες και την οικονομική στασιμότητα, ως τίμημα που άξιζε να πληρώσει για τη στρατιωτική του επέμβαση στην Ουκρανία.
Το 2022, αυτό προχώρησε ακόμη περισσότερο. Οι ρωσικές επιχειρήσεις δεν αντιμετώπισαν μόνο τις κυρώσεις για τις εξαγωγές πετρελαίου και τις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές, αλλά και το ίδιο το Κρεμλίνο αποφάσισε να καταστρέψει το ρωσικό εμπόριο φυσικού αερίου με την Ευρώπη, το οποίο είχε οικοδομηθεί επί δεκαετίες από την κρατική εταιρεία φυσικού αερίου Gazprom. Η οικονομία θυσιάστηκε, υποτασσόμενη στις απαιτήσεις της στρατιωτικής επέκτασης.
Τέλος, θα αναφερθώ στη σχέση μεταξύ της Ρωσικής και της ινδικής κυβέρνησης. Αυτό απέχει πολύ από τα πεδία της έρευνάς μου, αλλά έχω διδαχθεί από τα επιχειρήματα της μαρξίστριας φεμινίστριας συγγραφέως Kavita Krishnan, η οποία πέρυσι παραιτήθηκε από τα ηγετικά όργανα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ινδίας Απελευθέρωση (Μαρξιστικό Λενινιστικό), δηλώνοντας ότι απέτυχε να αντιταχθεί σθεναρά στον ρωσικό ιμπεριαλισμό. Θα επισημάνω τρία σημεία που έχει διατυπώσει η Krishnan σχετικά με τον Ρωσικό πόλεμο.
Πρώτον, λέει ότι οι πολιτικές σχέσεις μεταξύ της Ρωσίας, της Ινδίας και της Κίνας, ενώ παρουσιάζονται δημόσια ως πρόκληση για τις "Δυτικές ελίτ", βασίζονται τόσο σε κοινά οικονομικά συμφέροντα όσο και σε μια κοινή εχθρότητα προς τη δημοκρατία και την ελευθερία του λόγου, τα δικαιώματα των γυναικών και τις προοδευτικές κοινωνικές πολιτικές.
Στην Ινδία, οι δεξιοί πολιτικοί παρουσιάζουν αυτόν τον άξονα Ρωσίας-Ινδίας-Κίνας ως "πολυπολικότητα". Η Krishnan υποστηρίζει ότι, για αυτούς τους πολιτικούς, αυτό είναι στην πραγματικότητα μια συνθηματική λέξη για την αντίθεση στα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δημοκρατικά δικαιώματα. Σε συνέντευξή του στο ουκρανικό σοσιαλιστικό περιοδικό Commons [3], η Krishnan δήλωσε:
«Αυτοί οι αυταρχικοί και μισαλλόδοξοι ηγέτες σφυρηλατούν μια ιδεολογική συμμαχία για να υποστηρίξουν έναν "πολυπολικό κόσμο", με τον οποίο εννοούν ότι τα φασιστικά και αυταρχικά καθεστώτα θα πρέπει να μπορούν να προσδιορίζουν τη "δημοκρατία" ως πλειοψηφικό σύστημα. Έτσι λένε: " Ποιες είναι οι δυτικές ελίτ που μας λένε ότι πρέπει να υπολογίζουμε τους μετανάστες χωρίς χαρτιά, τις θρησκευτικές ή εθνοτικές μειονότητες, τις γυναίκες, τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ως πολίτες με δικαιώματα; Αυτές οι ιδέες είναι ανάθεμα για τις αξίες του πολιτισμού μας". Σε αυτή τη βάση ο Πούτιν λέει ότι οι Ουκρανοί μπορούν να ζήσουν μόνο αν συμφωνήσουν να αυτοαποκαλούνται Ρώσοι- ο Σι λέει ότι οι μουσουλμάνοι στην Κίνα πρέπει να έχουν "κινεζικό" χαρακτήρα- και ο Μόντι λέει ότι οι μουσουλμάνοι στην Ινδία πρέπει να αποδεχθούν την κυριαρχία των ινδουιστών Hindu.»
Δεύτερον, η Krishnan βλέπει μια ιδεολογική συμμαχία μεταξύ της Ρωσικής εθνικιστικής δεξιάς που επηρεάζει το Κρεμλίνο και της ακροδεξιάς πτέρυγας του Ινδουιστικού εθνικισμού. Επισημαίνει τον Ρώσο φασίστα ιδεολόγο Αλεξάντρ Ντούγκιν, ο οποίος έχει θεωρητικοποιήσει την ιδέα της "πολυπολικότητας". Διατηρεί δεσμούς με ακροδεξιές ινδικές οργανώσεις και χλευάζει τη φιλελεύθερη δημοκρατία χρησιμοποιώντας τον ινδουιστικό όρο Kali Yuga [4], ο οποίος είναι ανάθεμα για την ινδική δεξιά.
Τρίτον, η Krishnan αμφισβητεί τις τάσεις των αριστερών πολιτικών κομμάτων που βλέπουν τον κόσμο κυρίως με όρους αντιπαράθεσης μεταξύ του δυτικού ιμπεριαλισμού και του υποτιθέμενου αντι-ιμπεριαλισμού της Ρωσίας, της Ινδίας, της Κίνας και άλλων μη δυτικών δυνάμεων. Αυτό το επικρίνει ως αναβίωση του καμπισμού που εμπόδιζε πολιτικά το εργατικό κίνημα όταν υπήρχε ακόμη η Σοβιετική Ένωση και αρνιόταν τη δράση του εργατικού κινήματος και των κοινωνικών κινημάτων. Συμφωνώ με αυτή την κριτική.
Συμπεράσματα
Πρώτον, οι πόλεμοι του Ισραήλ κατά των Παλαιστινίων και της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, που διεξάγονται και οι δύο με δολοφονικές επιθέσεις κατά αμάχων, δεν αποτελούν παρεκκλίσεις, αλλά είναι χαρακτηριστικά του ιμπεριαλισμού του 21ου αιώνα. Η συμμαχία των δυτικών δυνάμεων, η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί αυτοκρατορία, υποστηρίζει το Ισραήλ- επίσης ελέγχει την οικονομική υποδούλωση του παγκόσμιου Νότου. Η Ρωσία, αν και αποδυναμωμένη, είναι μια αυτοκρατορία που η ελίτ της επιδιώκει να αναβιώσει.
Δεύτερον, οι αιτίες αυτών των πολέμων και της κλιματικής αλλαγής έχουν τις ρίζες τους στην κρίση του κεφαλαίου, το οποίο από τη φύση του χρειάζεται συνεχώς να συσσωρεύεται και να οδηγεί την οικονομική επέκταση. Τα καπιταλιστικά κράτη και οι διεθνείς θεσμοί τους έχουν ηγηθεί δεκαετιών οικονομικής επέκτασης με καύσιμα από ορυκτά καύσιμα, η οποία δημιούργησε την κρίση των υπερβολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και τις απειλές που αυτή εγκυμονεί για την ανθρωπότητα.
Τρίτον, τίποτα από αυτά τα πράγματα δεν μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο από την άποψη των κρατών, των ανταγωνισμών τους και των σχέσεών τους με το κεφάλαιο. Η κοινωνία έχει σημασία. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, η εισβολή της Ρωσίας ήταν πάνω απ' όλα μια απάντηση σε κοινωνικά κινήματα που το Κρεμλίνο φοβόταν και δεν μπορούσε να ελέγξει. Η ουκρανική κοινωνία, επίσης, έπαιξε κεντρικό ρόλο στην αντίσταση στην εισβολή.
Τέταρτον και τελευταίο, κατά την άποψή μου, οι τρόποι για να αντισταθούμε στην αυτοκρατορία, να αντισταθούμε στον πόλεμο και να αντιμετωπίσουμε την επικίνδυνη κλιματική αλλαγή πρέπει να βρεθούν από την κοινωνία, δρώντας ανεξάρτητα από και ενάντια στα καπιταλιστικά κράτη και τις πολιτικές ελίτ που συνδέονται με αυτά.
- Με ευχαριστίες προς το Punjab Research Group (Ηνωμένο Βασίλειο), που με υποδέχτηκε θερμά στο συνέδριο του Σαββάτου στο Wolfson College της Οξφόρδης, όπου παρουσίασα αυτή την ομιλία, προς τον καθηγητή Pritam Singh, ο οποίος την οργάνωσε, και προς τους πολλούς συμμετέχοντες στο συνέδριο που συμμετείχαν στη συζήτησή μας.
- Παλαιστίνη και Ισραήλ: ιστορικά, νομικά και ηθικά ζητήματα, της Rohini Hensman (The India Forum, 24 Οκτωβρίου).
- Ορισμένα από αυτά τα ζητήματα θα συζητηθούν αναμφίβολα στο διαδικτυακό συνέδριο Dialogue of the Peripheries, που διοργανώνει το ουκρανικό περιοδικό Commons, αυτό το Σαββατοκύριακο.
- Προηγούμενα άρθρα του People & Nature που επιχειρούν να αναλύσουν τον πόλεμο στην Ουκρανία σε παγκόσμιο πλαίσιο είναι εδώ, εδώ και εδώ.
- Το People & Nature είναι τώρα στο mastodon, καθώς και στο twitter, στο whatsapp και στο telegram. Παρακαλούμε ακολουθήστε μας! Ή στείλτε email στο peoplenature[at]protonmail.com, και θα σας προσθέσουμε στη λίστα ενημέρωσής μας
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] https://www.elaliberta.gr/διεθνή/ανατολική-ευρώπη-βαλκάνια/9229-γιατί-οι-ουκρανοί-πρέπει-να-υποστηρίξουν-τους-παλαιστίνιους-%20daria-saburova
[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Net_zero_emissions
[3] https://commons.com.ua/en/intervyu-z-kavitoyu-krishnan-chastina-2/